Үхлийн тос

Би, газрын тосон дээр өсч бойжсон хүн. Дүү Жамсран бид хоёр дугуй тосон толботой газар өдөржин тоглож ноцолдоод орой, хоёр “тосон хүн” ирж Мөөмөөр “өвчүүлдэг” байснаа ном сонинд зөндөө бичсэн. Жамсран гэдэг маань, сүүлд геологи-минерологийн ухааны доктор профессор болсон хүн л дээ. Бидний тоглож өссөн тэр эрээн газарт 1950-1960-аад оны үед, нефтийн үйлдвэр босч Зүүнбаянгийн нефтийн үйлдвэрийн цамхаг манай ботгоны зэлэн дээр сүндэрлэж билээ. Манай ангийн Ц.Багмид хойно сургууль төгсөж ирээд энэ үйлдвэрийн даргаар олон жил ажилласан. Багмид маань биднийг газрын тосны үйлдвэртэйгээ танилцуулж, ямар үр ашигтай, сайхан үйлдвэр болохыг анх мэдүүлж билээ. Би энэ үйлдвэрийн тухай оюутан байхдаа:

…Зээрийн сүрэг уралдаж байсан
Зэлүүд говь ийм боллоо
Нэгдэл нягтралын лут хүчээр
Нефтийн үйллвэр сүндэрлэж бослоо… гэсэн шүлэг бичээд, манай аймгийн дүрслэх урлагийн салбарын эрхлэгч нэрт зураач Чимиддорж агсан, нефтийн үйлдвэрийн том тосон будгийн зураг зурж, миний шүлгээр тайлбар хийн аймгийн музейд тавьсан нь одоо бий байх гэж боддог.

Энэ үйлдвэр Монгол Улсын тухайн үеийн шатахууны хэрэгцээний 20 гаруй хувийг хангадаг байсан гэдэг юм. Нэлээд хэдэн жил ажиллаад бяцхан саатал гарч хаагдсан юм билээ. Нөөц нь бол хэвээрээ байгаа гэж мэргэжлийн хүмүүс хэлдэг.

Ингээд Монгол Улс газрын тосны үйлдвэргүй болсон. Сүүлийн үед газрын тосны үйлдвэртэй болно гэж мөн ч их ярьж шуугилдлаа. Болсон бүтсэн юм алга. Тамсагбулагт, Зүүнбаянд, Сайн-шандад, Дарханд… гэхчлэн нэр зааж, дарга сайд нар ямар сайхан амлана гээ. Сонгууль болгоны өмнө газрын тосны үйлдвэр барина гэж шоудацгаана. Жил болгоны төсөв төлөвлөгөөнд Сайншандын үйлдвэрийн парк, газрын тосны үйлдвэр барих нэрийдлээр олон тэрбум төгрөг тусгаж хувааж аваад, гадаадын банк, оффшор бүсүүддээ аваачаад нуучихдаг юм. Мөнгө хөрөнгө нь байхад сэтгэл л дутдаг байхгүй юу. Нэрт эрдэмтэн, доктор Намжим, Японы хөрөнгө оруулалтаар Дархан хотод нефтийн үйлдвэр бариулахаар 10-аад жил хөөцөлдөөд даанч нас нь гүйцэлгүй таалал төгссөндөө. Ийм санал санаачилга их гарсан.

2011 оны наймдугаар сарын 11-нд Ар Сайншандын далайн хөтлийн ард, Сайншандын вагон депогоос 200-гаад метрийн зайтай газарт нефтийн үйлдвэрийн шав тавих ёслолд миний бие оролцож билээ. “Сод Монгол” группийн ерөнхийлөгч Ц.Анандбазарын газрын тосны үйлдвэр барих төсөл ингэж эхэлсэн. Түүгээр бол Сайншандын шинэ үйлдвэр 2014 онд ашиглалтад орж эхнийхээ бүтээгдэхүүнийг гаргана. Бензин, дизелийн түлш, мазут, “замын хар” тос гол дөрвөн бүтээгдэхүүн өгнө. Бензин түлш нь нийт бүтээгдэхүүнийхээ 90 гаруй хувийг эзлэнэ. Машин техникийн түлш шатахуунаас гадна гадаадаас өндөр үнээр авч цахилгаан станцуудад хэрэглэдэг мазут, засмал замын гол зүйл “Замын хар тос”-оор хүний гар харахгүй болох юм хэмээн бичиж байж билээ. Түүнээс хойш 10-аад жил өнгөрч. Өнөөх хар тос”-оор хүний гар харахгүй болох юм хэмээн бичиж байж билээ. Түүнээс хойш 10-аад жил өнгөрч. Өнөөх үйлдвэрийн сураг ч байхгүй. Ц.Анандбазарт ямар л хөрөнгө мөнгө дутав гэж, чухам яагаад замхарсныг бүү мэд.

Газрын тосны үйлдвэрийн сураг чимээ иймэрхүү л явж өнөөдөртэй золгосондоо. Би уул нь Монголын нэг номерын бүтээн байгуулалт газрын тосны үйлдвэр гэж бодож явдаг хүн. Ямар, нефтьгүйн зовлон байх биш. Хаанаас л бол хаанаас олгойдож анхны Ерөнхийлөгч нь энгэрээ тослоод зогсож байгаа юмыг, дав даруйхан ашиглахсан гэж боддог байхгүй юу. Тамсагийн сав газарт нэг үйлдвэр байгуулан зүүн бүс нутгаа, Зүүнбаянд бас нэг үйлдвэр барьж төвийн бүс нутгаа, баруун аймгуудын дунд нэг үйлдвэр барьж баруун бүс нутгаа түлш шатахуунаар хангахсан гэж боддог юм. Тэгтэл Ц.Элбэгдорж, М.Энхболд, С.Баяр, Сү.Батболд тэргүүтэй бүлэглэл чинь улс орноо хөгжүүлье гэхээсээ ууталж аваад зайлъя л гэх юм шив дээ. Тамсагийн нефтийг хардаа. Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ гэнэ үү сайхан нэрээр гадагш нь урсгаад дуусч байгаа юм гэв үү. Гадаадынхантай хуйвалдан гэрээ нэрээр газар нутгаа худалдаж, авлигын мөнгөө оффшор бүсүүдэд нуучихсан хүмүүстэй хариуцлага тооцож, хөрөнгийг нь хураан, хуулийн дээд хэмжээ оноогооч хэмээн олон түмэн шаардаад байна шүү дээ.

Сүүлийн үед Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх маань газрын тосны үйлдвэр барьж байгуулахаар шийдэв бололтой. Энэ зоримог дайчин залуу Монголын ард түмний итгэлийг даах байх аа. Ард түмэн бол энэ хүнээс газрын тосны үйлдвэр, Улаанбаатарын цэвэрлэх байгууламж хотын утааг бууруулах гурван гол зүйлийг хүлээж байгаа. Энэ гурвыг биелүүлчихвэл У.Хүрэлсүх, түүний засгийн газар түүхэнд мөнхрөн үлдэж, энэ хар хэл ам, атаа жөтөө бүхнийг зайлуулахсан даа.

Газрын тосны үйлдвэр барьчихвал дагаад хөгжил ирнэ. Хот суурин байгуулагдаж олон хүн ажил амьдралтай залгана. Хардаа, Зүүнбаянг. Оросууд нефтийн үйлдвэрээ дагуулаад өнөр өтгөн хот байгуулж өгсөн нь одоо хүртэл гал голомтоо асаасаар л байна. Ер нь оросууд уул уурхайн үйлдвэрийн томоохон объект барьж байгуулах тоолондоо Монголын газар шороон дээр хот тосгод байгуулж өгдөг байлаа. Эрдэнэт, Дархан, Зүүнбаян, Цэнхэрмандал, Мардай… гэхчлэн олон газар бий. Тэгтэл Оюутолгойг хардаа. Арван хэдэн жил Монголын алт зэсийг гадагш нь зөөлөө. Би очиж үзээгүй л дээ. Зурагтаар хэдэн цэнхэр “амбаар”, зах хязгааргүй үргэлжлэх шуудайтай гадагш нь зөөлөө. Би очиж үзээгүй л дээ. Зурагтаар хэдэн цэнхэр “амбаар”, зах хязгааргүй үргэлжлэх шуудайтай чулуу л байгаа. Тэр нь Монголын алт зэс юм гэнэ. Монголын төрийг 20 гаруй жил зайдалж, гадны зольбин дээрэмчидтэй хамсаж идсэн хүмүүсийн нутаг орноо ийм болгочихоод байгаа царай нь. Ийм “хүн араатнууд” Монголын баялгийг цөлмөж идээд ханалгүй гуравхан сая ард түмнийг “Цалин тэтгэврийг нь битгий нэм. Халамж битгий хавтгайруул. Ядуу байлга. Сонгуулиар хэдэн төгрөг өгч саналыг нь худалдаж авч бай” гэж өдөр бүр шахам шаардсаар байгаа нь нууц биш. Оюутолгойн хуйвалдааныг зоригтойгоор дэлгэн тавьсан уул уурхай хүнд үйлдвэрийн дэд сайд Д.Загджавыг сайд Д.Сумъяабазар буруутгаж мэдэгдэл хийлээ. Дэд сайдаас нь зайлуулах бололтой юм. Уул нь өргөн цар хүрээтэй сэтгэж чаддаг, шударга үнэнч, баялаг туршлагатай Д.Загджав, аварга бөх Д.Сумъяабазар хоёрын байрыг сольчих юмсан гэж олон түмэн шуугиад эхэллээ. Ард түмэн чинь, хэн нь Монголын төлөө, хэн нь мөнгөний төлөө явж байна гэдгийг мэддэг л юм даа.

Дорноговь дахь газрын тосны үйлдвэр гараагаа эхэлж байгаа. Хөрөнгийг нь Энэтхэг улс оруулаад манай салбар бүхэн хамжиж дэмжээд барьчих юмуу даа. Нэг орос инженер надад “Газрын тосны жижигхэн үйлдвэрийг 7 сарын дотор, томоохон үйлдвэрийг 1.6-2 жилийн хугацаанд барьчихна” гэж ярьж байсныг санадаг юм. Уул нь түргэлмээр л байгаа юм даа.

Шинэ Засгийн газар болон Ерөнхий сайдынхаа бодлыг олон түмэн халуунаар хүлээн авч байгаа хэдий ч би нэг зүйлийг ойлгохгүй байна. Гол нь байршил. Тооцоо судалгаагаар бол Дорноговь аймгийн Алтанширээ сумын нутагт, төмөр замаас 20 км-ийн зайд баригдах юм билээ. Яагаад энэ газрыг сонгож авав. Энд Сайншандын үйлдвэрлэлийн парк байгуулна гэж хэчнээн ч жил хөрөнгө хуваалаа даа. Одоо больчихоод газрын тосны үйлдвэр. Энэ газар усны гол нэр нь “Сайн усны хонхор” гэдэг юм. Оросууд олон жилийн өмнө өрөмдөөдөхсөн чинь гүний цэвэр ус оргилж эхэлсэн. Одоо хүртэл өвөл зунгүй оргилж байгаа. Энэ усыг хүмүүс “Азийн цэвэр усны төв цэг”, Говийн бүс нутгийн цэвэр усны төв цэг” гэхчлэн олон янзаар ярьдаг. Юутай ч, ширгэгдэшгүй ундаргатай цэвэр ус л олны анхаарал татаад байдаг юм шиг билээ. Үйлдвэрлэлийн парк юм уу, газрын тосны үйлдвэр энд баригдвал миний нутгийн сайхан цэвэр ус устаж үгүй болно гэж би дотроо харамлаж явдаг хүн. Ер нь заавал Сайнусны сав миний нутгийн сайхан цэвэр ус устаж үгүй болно гэж би дотроо харамлаж явдаг хүн. Ер нь заавал Сайнусны сав газарт нефтийн үйлдвэр барих шаардлага байгаа юм уу. Зүүнбаян юу нь болохгүй байгаа юм. Түүхий эдийнхээ дэргэд, төмөр зам, засмал замтай. Аймгийн төвөөс 45-хан км хол. Хамарын хийдийн хар замаас цаашаа хэдхэн км хатуу хучилттай зам тавихад л дэд бүтцийн хувьд бүрэн шийднэ. Цулгуй газар үйлдвэр байгуулж байшин барилга барьж байхын оронд бэлэн орон байртай, хичнээн амар гээ. Усны хувьд айх юм байхгүй. Гүний асар их усыг түшиглүүлээд Зүүнбаянг барьчихсан, хаанаас нь бол ус олгойдоно. Тэр битгий хэл Монголын хамгийн том бассейн Зүүн-баянд баригдан, усан спортын анхны улсын аваргыг тэнд шалгаруулж байлаа.

Сүүлийн үед Арева мэтийн гадны компаниуд хөрс усыг нь бузарлачихаагүй бол газрын тосны үйлдвэр, нефтийн хотхоныг хэдэн арван жил хангачих ус бий гэж би боддог юм. Алтанширээ сумын нутаг, цулгуй цагаан газар үйлдвэр барьсанд орвол Зүүнбаянгаа сэргээдэг ч юм уу, шинээр барьвал хөрөнгө зардал нь хямд тусна хэмээн би мунхаглаж боддог хүн дээ. Зүүнбаянгийн нефтийн үйлдвэрийн дарга байсан Ц.Багмид, бусад инженер техникийн ажилтнууд одоо амьд сэрүүн байгаа. Тэдэнтэй ярьж, санал солилцсон л байдаг байгаа даа. Нефтийн үйлдвэр үзээгүй, нефть гэдэг тосоо боов хайрдаг тос шиг бодоод шийдчих хүмүүс энэ том төслийн ард сууж байх вий гэж болгоомжилдог.

Эх орны минь газрын тос, алс хэтдээ “Үхлийн тос” бололгүй, ард түмний минь аз жаргалын тос болоосой гэхдээ үүнийг тэрлэв.

Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Г.Жамъян