Ажилгүйдэл гаарч, хөдөлмөр эрхлэлтийн түвшин буурч, аж ахуйн нэгжүүд ажиллах хүчний хомсдолд оров. Харин алба хашиж буй нь ачааллаас халгаж, цалингаа чамлана. Хувиараа бизнес эрхлэгчдийн тухайд, цар тахал, цаг үе, засаг төрийн эрхшээлээр “модоо барьж”, Монголоос “дүрвэхэд” хүрлээ. Ийн хөдөлмөрийн зах зээл хүрээгээ хумьж, “хөл толгойгоо алдав”.

Уг нь манайх хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих тухай хуультай, тусгайлсан бодлоготой, тусгаар улс. Гэвч ажилгүй иргэдийн тоо ганцхан жилийн дотор 18.5 мянгаар буюу 23 хувиар нэмэгдэж, нийт ажилчдын тоо 100 гаруй мянгаар буурав. Гэтэл 20-30 мянган ажлын байр эзэнгүй байна гэх судалгаа бий. Гуравхан сая хүн амтай улсад хөдөлмөрийн зах зээл ийн дэнжгэнэж, ажилтан, ажил олгогчийн аль аль нь асуудал, бэрхшээлтэй тулгарна гэдэг олон сөрөг үр дагавартай. Нөгөө талдаа, энэ байдал хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих чиглэлээр ажиллаж буй төрийн бодлогын хэрэгжилтэд дүн тавьж байна.

Үр дүнгүй хөтөлбөр, үргүй зардал

Монгол Улсад хөдөлмөр эрхлэлтийн асуудлыг 2001 он хүртэл Хөдөлмөрийн тухай хуулиар зохицуулж ирсэн. Энэ нь учир дутагдалтай байсан тул УИХ-аас Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих тухай анхны хуулийг 2001 онд баталсан байдаг. Үүнээс нэг жилийн дараа Засгийн тогтоолоор Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих тухай хуулийг хэрэгжүүлэхэд чиглэсэн Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих үндэсний хөтөлбөр баталсан юм. Ийнхүү Монгол Улс хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих тусгайлсан бодлоготой болсон. Гэсэн ч хууль, дүрэм, гэрээ, конвенц цаасан дээр л бууснаас хөрсөн дээр буусангүй. Үүний үр дүнд өнөө хэр нь ажил нугалж, ачаалал даах ажилчид ч, ажиллахад таатай, алба хаагчдад ээлтэй орчин нөхцөл ч бүрдээгүй байна. Хууль, дүрмийн хэрэгжилт хангалтгүй байгааг гэрчлэх хамгийн сүүлийн нэг жишээг энд сийрүүлье. Засгийн газраас 2016 онд “Төрөөс хөдөлмөр эрхлэлтийн талаар баримтлах бодлого (2016-2026)” хөтөлбөрийг баталсан юм. Уг ажлын эхний үе шат 2016-2020 онд дууссан. Гэвч энэ ажлын хэрэгжилт тун хангалтгүй байсан нь судалгаагаар тогтоогдсон байна. Тодруулбал, Нээлттэй нийгэм форум, Монголын тэргэнцэртэй иргэдийн үндэсний холбоо, Монголын эмэгтэйчүүдийн хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих холбоо хамтран “Хөдөлмөр эрхлэлтийн бодлогын судалгаа”-г хийжээ. Тус судалгаанд дурдсанаар, Хөдөлмөр эрхлэлтийн талаар баримтлах бодлогын хэрэгжилт хангалтгүй буюу 15.4 хувьтай гарсан байна. Харин төрөөс хийсэн энэ төрлийн судалгаанд дээрх бодлогыг 82 хувийн хэрэгжилттэй байна гэж дүгнэжээ.

Дэмжих зорилготой ч дэмнэж ч чаддаггүй САН

Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжиж, хөдөлмөрийн таатай орчин бүрдүүлэх үүрэгтэй хамгийн гол талбар нь Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сан. Тэр ч утгаараа жил бүхэн улсын төсвөөс тус санд багагүй мөнгө төсөвлөдөг. Тухайлбал, сүүлийн дөрвөн жилийн хугацаанд Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих санд 413 тэрбум төгрөг төсөвлөсөн байна. Гэвч тус сангийн зарцуулсан энэ их мөнгө, ажилгүйдлийг бууруулж, хөдөлмөр эрхлэлтийг нэмэгдүүлэхэд дорвитой нөлөө үзүүлж чадсангүй. Товхондоо, Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сан хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих нь бүү хэл дэмнэж ч дөнгөсөнгүй. Харин ч хяналт, хариуцлага сул байгаагийн балгаар улсын мөнгө тэр сиймхийгээр үргүй урсаж байна. Түүнчлэн тус сангийн төсвийг төлөвлөхдөө судалгаанд үндэслэн, зохистой хуваарилдаггүй аж. Уг нь эзний сэтгэлээр хандаж, эрхэлсэн ажлаа үр дүнтэй хэрэгжүүлэхийг хүсвэл аймаг, дүүрэгт мөнгө хуваарилахдаа хүн амын тоо, бүтэц, орон нутгийн хөгжил, зорилтот бүлгийн хэрэгцээг харгалзаж үзэх нь оновчтой. Гэвч тэдгээрээс үл хамааран жил бүхэн ойролцоо хэмжээний буюу дунджаар нэг тэрбум төгрөг тус бүр хуваарилдаг нь учир дутагдалтай байна. Ганцхан жишээ дурдахад, 2020 онд Өвөрхангай аймагт дээрх сангаас 919 сая төгрөг хуваарилсан бол Сонгинохайрхан дүүрэгт 833 сая төгрөг төсөвлөжээ. Гэтэл Өвөрхангай аймагт ажиллах хүчнээс гадуурх хүн ам 5000 гаруй байдаг. Харин Сонгинохайрхан дүүрэгт 41 мянган ажилгүй иргэн бүртгэлтэй байна. Үүнээс гадна, хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих чиглэлээр хэрэгжүүлж буй хөтөлбөрт ч өөрчлөлт оруулах шаардлагатай, өрөөсгөл зүйл олон байна. Манай улсад хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих чиглэлээр тодорхой бүлэг, бүтэц бүхий хөтөлбөрийг баталдаг. Тус хөтөлбөр нь улс орон даяар ижил байдлаар хэрэгждэг юм. Гэтэл бүс нутгийн онцлог, хэрэгцээ шаардлагаас хамааран харилцан адилгүй хөтөлбөр хэрэгжүүлэх шаардлагатай байдаг аж. Энэ талаар бидэнд Монголын эмэгтэйчүүдийн хөдөлмөрийг дэмжих холбооны тэргүүн Ш.Ариунаа мэдээлэл өгсөн юм. Тэрээр хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих чиглэлээр төрөөс хэрэгжүүлж буй бодлого шийдвэрт дүн шинжилгээ хийх судалгааны багийн гишүүнээр ажиллажээ.

Монголын эмэгтэйчүүдийн хөдөлмөрийг дэмжих холбооны тэргүүн Ш.Ариунаа

Хөдөлмөр эрхлэлтийн сангаас аймаг, дүүрэгт төсөв хуваарилахдаа онцлогт нь тохируулах хэрэгтэй байгаа нь Хөдөлмөр эрхлэлтийн бодлогын судалгааны үр дүнгээс харагдаж байсан. Одоогоор 21 аймаг, есөн дүүрэгт дунджаар 800 саяас 1 тэрбум төгрөгийг жил бүхэн хуваарилдаг. Гэтэл Увс аймгийн ажилгүйдэл, Улаанбаатарын Баянзүрх дүүргийн ажилгүйдэл хоёр харилцан адилгүй. Шалтгаан нөхцөл нь ч өөр. Тиймээс тухайн орон нутгийн онцлогт тохирсон арга хэмжээ хэрэгжүүлэх нь оновчтой байгаа юм. Хоёрдугаарт, хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих чиглэлээр тодорхой нэг хөтөлбөр баталдаг. Улмаар тус хөтөлбөрийг улсын хэмжээнд хэрэгжүүлж байна. Энэ мөн л учир дутагдалтай. Орон нутаг бүхэн харилцан адилгүй хэрэгцээ, шаардлагатай байдаг. Тухайлбал, Хэнтий, Сүхбаатар аймагт газрын гарц сайн учир туслах малчны хөтөлбөр шаардлагагүй. Харин Хөвсгөл аймагт аялал жуулчлалын бизнес эрхлэх сонирхолтой хүмүүст дэмжлэг үзүүлэх хөтөлбөр хэрэгцээтэй байх жишээний. Тэгэхээр тухайн бүс нутгийн онцлог, эдийн засгийн байдал, ажилгүйдлийн түвшин зэрэгтэй нь уялдуулж арга хэмжээ хэрэгжүүлэх нь оновчтой байна. Бид энэ талаарх зөвлөмжийг холбогдох талуудад хүргүүлсэн.

Төсөв болон үр дүнгийн урвуу хамаарал

Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангийн төсвийг тогтвортой ажлын байр бий болгож, хөдөлмөрийн таатай орчин бүрдүүлэхэд зарцуулах учиртай. Гэвч тус сангийн төсвөөр зохион байгуулж буй хөтөлбөр, арга хэмжээний үр дүнд ихэвчлэн түр ажлын байр бий болсон байна. Тодруулбал, 2017-2020 онд Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангийн хүрээнд 13 мянга гаруй байнгын ажлын байр бий болсон бол түр ажлын байрны тоо үүнээс гурав дахин их буюу 50 орчим мянган байгаа юм. Хөдөлмөр эрхлэлтийн сангийн мөнгөөр бий болсон байнгын ажлын байрны тоо хангалтгүй байгааг салбарын мэргэжилтнүүд, “Нэг байнгын ажлын байр бий болгоход дунджаар 10 сая төгрөг зарцуулагдана гэсэн судалгаа байдаг. Гэтэл бидний зарцуулж буй төсөв нь үүнтэй харьцуулахад маш бага дүн. Тиймээс олдсон жаахан төсвийг сургалт зохион байгуулах зэрэгт зарцуулдаг” гэж тайлбарласан байна. Үүнээс гадна төсөв болон үр дүнгийн хамаарал урвуу байгаа нь анхаарал татахуйц байлаа. Тодруулбал, 2019 онд Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих санд өмнөх жилүүдийнхээс өндөр төсөв хуваарилагдсан байна. Гэвч үйл ажиллагаанд хамрагдсан хүний тоо болон бий болгосон ажлын байр нь бусад жилүүдийнхээс доогуур түвшинд байгаа юм. Тодруулбал, Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих санд 2018 онд 65 тэрбум, 2019 онд 83 тэрбум төгрөг төсөвлөжээ. Гэвч 2018 онд 3077 байнгын ажлын байр, 18976 түр ажлын байр бий болжээ. Харин өмнөх жилүүдийнхээс хамгийн их төсөв хуваарилсан 2019 онд 4184 түр, 4683 байнгын ажлын байр бий болсон байна. Зөвхөн Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сан болон хөдөлмөр эрхлэлтийн талаар баримтлах бодлогод дүгнэлт хийж, судалж үзэхэд л халаглах багадаж, хараах ихдэхээр түвшинд байгаа нь харагдаж байна. Ажилгүйдэл гаарч, хөдөлмөрийн зах зээл дээсэн дөрөө дээр байгаагийн учир шалтгааныг нэхэж, эрэх шаардлагагүйн дээр дурдсан тоо мэдээллээс харж мөн дүгнэж болохуйц юм. Засгийн мөнгийг замхруулж, цавчихаас өөр шидгүй байгаа ийм сан цаашид орших шаардлагатай эсэхийг ч бодоход илүүдэхгүй.

Эх сурвалж: Үндэстний ТОЙМ сэтгүүл