БАЙГАЛИЙН БАЯЛГАА АШИГЛАН БУСАД САЛБАРАА ХӨГЖҮҮЛЖ ЧАДСАН ЧИЛИЙН ТУРШЛАГА

Хүн ам: 17,052,473 /2010/

Газар нутаг: 756.626 кв.км

Нийслэл хот: Сантьяго

ДНБ: 199.183  тэрбум доллар /2010 оны байдлаар/

Нэг хүнд ногдох ДНБ: 14,982 доллар /2010 оны байдлаар/

Төсвийн орлого: 44.79 тэрбум доллар /2008 оны байдлаар/

Төсвийн зарлага: 35.09 тэрбум доллар /2008 оны байдлаар/

Үндэсний валют: Чилийн песо /510.38 песо = 1USS/

Өмнөд Америкийн баруун өмнө хэсэгт Номхон далай дахь хэсэг арал дээр оршдог энэ улсын газар нутгийг 1520 онд Магеллан нээсэн бөгөөд тэнд эрт цагаас индиан омгууд суурьшин амьдарч иржээ. XVI зуунд испаничууд хүрч ирэн, газар нутгийг нь Чили хэмээн нэрлэж, өөрийн хараат болгосон байна. Хожим 1818 онд Чиличүүд тусгаар тогтнолоо олжээ.

 УЛС ТӨР ба УДИРДАХ УХААН

Чили бол олон намын системтэй, ардчилсан улс. Ерөнхийлөгч нь төр, засгийн эрхийг давхар барьдаг. Парламент нь дээд, доод хоёр танхимтай.

Хэдийгээр энэ улс эрдэс баялгийнхаа үр шимийг хүртэж ирсэн ч дандаа дардан замаар давхисангүй. 1970-1973 онд Салъвадор Альенде Чилийн төрийн эрхийг барихдаа аж ахуйн нэгж, банкуудыг хувьчилж, хөдөө аж ахуйн салбарт ч шинэчлэл хийж эхэлжээ. Гэвч энэхүү шинэчлэл амжилтгүй болсны улмаас эдийн засгийн хямралыг дагуулсан юм. Түүнчлэн тус улсад хаа сайгүй эмх замбараагүй байдал ноёлох болж, эсэргүүцэл, ажил хаялт энгийн үзэгдэл болжээ. Чухам энэ үед Августо Пиночет төрийн эрхийг булаан авч, дарангуйллаа тогтоосон байна. 1974-1990 оныг хүртэл Чилийн Ерөнхийлөгч байсан Августо Пиночетын үед 30.000 хүн хэлмэгдэн, амиа алдсан гэдэг ч мөн үед Чилийн өнөөгийн эдийн засгийн үндэс суурь баттай тавигдсан юм. Эдүгээ зэсийн үйлдвэрлэлээрээ дэлхийд тэргүүлж буй  төрийн өмчит “Codelco” компанийг ч Пиночет санаачлан байгуулсан. Түүнийг Ерөнхийлөгчийн албан тушаалаас буухын өмнөхөн буюу 1989 онд Чили улс ардчилсан тогтолцоонд шилжсэн билээ.

БАЯЛАГ ЗЭСИЙН НӨӨЦ ба БАХАРХАМ АМЖИЛТЫН ҮНДЭС

Испаничууд энэ газар нутгийг эзлэх үедээ ашигт малтмалын арвин нөөцтэйг нь мэдэлгүй, хөдөө аж ахуйн салбарт түлхүү анхаардаг байжээ. 18 дугаар зууны дунд үеэс л Чилийн эдийн засагт зэсийн олборлолт чухал байр суурь эзлэх болсон юм. Мөн энэ үеэс зэсээс гадна нүүрс, мөнгө олборлох болжээ. Энэ бүхний үр дүнд Чилийн эдийн засаг огцом өсч эхэлсэн байна.

Чилийн Засгийн Газар 2000 оноос төсвөө тогтвортой байлгахын тулд Дэлхийн зах зээл дэх зэсийн үнийн хэлбэлзлээс эдийн засгаа хамгаалах арга хэмжээнүүдийг авч эхэлжээ. Нэгдүгээрт, уул уурхайн орлогынхоо дийлэнх хэсгийг нөөцөлдөг болсон байна. Хоёрдугаарт, зэсийн үнийн хэлбэлзлийг олон жилээр урьдчилан таамагладаг мэргэжлийн багийг бүрдүүлж, улсын төсвөө урт хугацаагаар төлөвлөдөг болжээ. Гуравдугаарт, нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх тал дээр урьä урьдынхаас илүү анхаарах болжээ. Ийнхүү төсвийн орлогоо маш чамбай зарцуулж чаддагаараа олон улсад нэр хүндийг олсон юм.  Ганц жишээ дурдахад, Дэлхийн санхүү, эдийн засгийн хямралын хамгийн хүнд үед буюу 2008 онд хүртэл Чили 44.79 тэрбум долларын орлогыг төсөвтөө төвлөрүүлсэн бөгөөд үүнээсээ 35.09 тэрбумыг нь зарцуулж, үлдсэнийг нь нөөцөлж байсан нь гайхалтай.

Эдүгээ Дэлхийн зэсийн зах зээлийн 30 хувийг дангаараа атгадаг энэ улс эрдэс баялгийн орлогоо хамгийн зөв ашиглаж, амжилтанд хүрсэн сонгодог жишээ гэдэгтэй мэргэжилтнүүд бүрэн санал нэгддэг.

Өнөөдрийг хүртэл дэлхийн зах зээл дэх зэсийн үнээс шалтгаалж, улсын төсвийн орлого нь өсч, буурч ирсэн манай улсын хувьд ч эдийн засгаа эрсдлээс хэрхэн хамгаалж, олсон мөнгөө хэрхэн зөв зарцуулж  болохыг Чилийн туршлага харуулж байна.

ХОЖИМДООГҮЙ УХААРАЛ буюу ЭРДЭС БАЯЛГИЙН ОРЛОГООРОО

БУСАД САЛБАРАА ХӨГЖҮҮЛСЭН НЬ

Зэсийн үйлдвэрлэл, экспорт нэмэгдэхийн хэрээр Чилийн эдийн засаг уул уурхайгаас хамааралтай болж байлаа. Гэхдээ Дэлхийн зах зээл дээр зэсийн үнэ унахад төсвийн орлого нь шалдаа бууна гэдгийг тус улсын эрх баригчид эрт ухамсарласны ачаар хориг арга хэмжээнүүдийг  амжилòтай хэрэгжүүлж эхэлсэн талаар дээр өгүүлсэн.

Түүнээс гадна эрдэс баялгаас олсон орлогоо уул уурхайгаас бусад салбарыг хөгжүүлэхэд зарцуулсан байна. Юуны өмнө боловсролын салбарт хөрөнгө хаяж, технологийн чиглэлийн боловсон хүчнээ маш сайн бэлдсэн байдаг. Сайн мэргэжилтнүүдийг төрүүлснээр бусад салбаруудад технологийн дэвшил, хөгжлийг авчирсан юм. Өнөөдрийн байдлаар металлург, мод боловсруулах, хүнс болон оёдлын үйлдвэрлэл Чилид чамлахааргүй хөгжсөн. Мөн загасчлал болон ойн аж ахуй давамгайлсан хөдөө аж ахуйн салбар нь Чилийн ДНБ-ийн долоон хувийг бүрдүүлдэг аж. Түүнчлэн улаан буудай, чихрийн нишингэ, усан үзэм, төмс, жимс тариалдаг.

Тус улсын дэд бүтэц маш сайн хөгжсөн учраас гадаадын хөрөнгө оруулалт асар ихээр орж ирдэг аж. 80 мянган км үргэлжилсэн авто зам, 8100 км төмөр замын зэрэгцээ усан тээвэр ч Чилийн дэд бүтцэд голлох байр суурь эзэлдэг байна.

2009 оны байдлаар Чили улсын ДНБ 163 тэрбум 670 сая ам.доллар байсан бөгөөд үүний 17.4 хувийг уул уурхайн салбар /үүнээс 15.6 хувь нь зэс, бусад 1.8 хувь/, 15.1 хувийг банк санхүүгийн үйлчилгээ, 14.8 хувийг аж үйлдвэр, 10.9 хувийг эрүүл мэнд болон боловсролын үйлчилгээ, 9.4 хувийг жижиглэн худалдаа болон зочид буудал, ресторануудын үйлчилгээ, 7.1 хувийг барилгын салбар, 6.3 хувийг тээврийн салбар, 5.2 хувийг үл хөдлөх хөрөнгийн үйлчилгээ, 13.8 хувийг бусад салбарын орлого бүрдүүлж байжээ. Хэдийгээр Чили улс зэсийн олборлолт, экспортоороо дэлхийд тэргүүлдэг ч уул уурхайн салбарын үйлдвэрлэл нь бүхэлдээ ДНБ-ийн 20 хувьд хүрэхгүй байна. Эндээс тус улс  бусад салбараа эн тэнцүү хөгжүүлж чадсан бөгөөд эдийн засаг нь ганц салбараас хамааралтай  биш гэдэг нь тодорхой харагдаж байна.

ГАДААД ХУДАЛДАА

Латин Америкийн бусад улстай харьцуулахад дээгүүр хөгжилтэй Чили улс нь газарзүйн тогтцын хувьд манайхтай төстэй, сунасан байрлалтай. Хүн амын нягтрал нь ч харьцангуй сийрэг. Гэхдээ экспортын урсгал нь олон гарцтай. Европын холбооны орнуудтай чөлөөт худалдааны гэрээтэй бөгөөд БНХАУ, АНУ, Япон, Бразилийн худалдааны сайн түнш юм байна. Экспортын 49.5 хувийг уул уурхайн салбарын бүтээгдэхүүн эзэлдгээс 42.5 хувь нь зэс байдаг.

 ӨРСӨЛДӨХ ЧАДВАР буюу ЭДИЙН ЗАСАГ

2009-2010 оны Дэлхийн өрсөлдөх чадварын тайланд тэмдэглэснээр, Чили улс нь өрсөлдөх чадвараараа Дэлхийд 30 дугаар байранд, Латин Америктаа нэгдүгээрт орсон байна. Энэхүү жагсаалтад Латин Америкийн бусад орнууд, тухайлбал, Бразил 56-д, Мексик 60-д, Аргентин 85-д бичигджээ. Латин Америк нь хүний хөгжил, нэг хүнд ногдох орлого, глобальчлал болон эдийн засгийн хараат бус байдал, авилгын хувь бага зэрэг үзүүлэлтээрээ өндөрт  тооцогддог. Дэлхийн банкны мэдээлснээр, 2006 онд нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний тоогоор Чили улс нь Латин Америктаа хамгийн өндөрт тооцогдож байсан. Гэсэн хэдий ч хүн амын  5.3% нь өдөрт 2 ам.доллараас бага орлоготой аж.

2010 оны 5 дугаар сард Чили улс нь Эдийн Зсгийн Хамтын Ажиллагаа, Хөгжлийн байгууллагад элссэн Өмнөд Америкийн анхны орон болсон юм.

НИЙГМИЙН ХАМГААЛАЛ

Чилийн эрх баригчид тэтгэврийн сайн тогтолцоог бүрдүүлж чадсанаараа мөн л олон улсад загвар болж байгаа. Ирээдүйд олгох тэтгэвэр, тэтгэмжинд зориулан 21,8 тэрбум доллар хуримтлуулжээ. Гадаад улс орнуудын Засгийн газрын бонд худалдаж авах, валют арилжаанаас ашиг олох гэх мэтээр сангийнхаа хөрөнгийг улам арвижуулна. Сангийн нөөц нь иен, ам.доллар, юаниар бүрддэг. Сангаасаа дотооддоо санхүүжилт хэзээ ч хийдэггүй. “Голланд” өвчин тусах эрсдлийг тооцоолж буй нь тэр.

БУСАД ҮЗҮҮЛЭЛТҮҮД

Хүн амын 86 хувь нь хотод оршин суух бөгөөд нийт хүн амын 93 хувь нь эрлийзүүд, 4 хувь нь харийнхан бол ердөө гуравхан хувь нь нутгийн уугуул иргэд ажээ. Албан ёсны хэл нь испани, үндсэн шашин католик. 2003 оны байдлаар дундаж наслалт 76.3, нярайн эндэгдэл 1000 төрөлтөнд 9 бүртгэгджээ. Хүн амын 96.2 хувь нь бичиг үсэгт тайлагдсан, дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 4.3 хувийг боловсролын салбарт зарцуулдаг, албан ёсны сургалт 9 жил, нэг багшид 33 сурагч ногддог байна. Мөн түүнчлэн 1000 хүнд 354 радио, 233 телефон, 244 телевизор, 90 сонин хэвлэл, 10.000 хүнд 80 интернэт ногдож байна.

Эх сурвалж: Newsmedia.mn