СОЁЛЫН ӨВИЙН ЗОЛИОС

“Монголын ард түмний түүх, соёлын дурсгалт зүйл төрийн хамгаалалтад байна” гэж Үндсэн хуульд өргөмжлөөд золигт гаргасан соёлын өв бол “түүх, соёлын дурсгалт зүйл” билээ. Үндсэн хуульд огт бөөрөнхийлөөгүй: Зөвхөн биет өвийг төрийн хамгаалалтад авсан. Биет өвдөө музейн үзмэр, палеонтолог, археологийн олдвор бас бусад ангиллын эд зүйлс хамаарагдах соёлын хөдлөх өвийг Соёлын өвийг хамгаалах тухай хуульд “түүх, соёлын дурсгалт зүйл” гэжээ. Гэтэл энэ өв маань халамжлах эзэнгүй хачин шоовдорлогдлоо. Хоймортоо залчихаад хотлоороо мартчихлаа. Хоржоонтой шүү…

“Түүх, соёлын дурсгалт зүйлийг” чимээгүй хэлмэгдүүллээ. Булш бунхан тонох гэмт хэргийг зогсоож дийлэхээ байлаа. Тонуулаагүй булш бунхан, хиргисүүр хөдөө бараг байхгүй гэнэ. Булшнаас гаргасан олдвор авна гэсэн зар чөлөөтэй түгэж, металл илрүүлэгчийг хяналтгүй импортолж, зарж, адаг сүүлдээ хөдөө амрахдаа алтаа хайгаад амар гэж сурталчлах боллоо. Эрүүгийн хариуцлага хүлээлгээд ч нэмэргүй, соёлын өвөө тонуулж байгаа Афганистан, Ирак, Сири зэрэг дайн самуунтай улс орнуудаас ч долоон дор байна.Хэчнээн сор болсон хосгүй үнэтэй соёлын өвийг сүм хийд, музей, хувийн цуглуулгаас хулгайлж, сольж холиод гадагш зувчуулсан бол?

Ард түмний хамаг анхаарлыг “хятадад алдсан уртын дуу, хөөмийд” хандуулаад “хамгаалалтгүй үлдсэн” түүх, соёлын дурсгалт зүйлийг гадагш зөөж, Монголыг хоослох ажиллагаа хэрэгжсэн гэхэд хилсдэхгүй. Гадаадад дуудлага худалдаагаар зарагдах гээд баригдсан дуулиант хэргүүд бол зөвхөн мөсөн уулын үзүүр юм. Ихэнх зувчуулсан соёлын өвийг хар зах зээлээс хувийн цуглуулагчид худалдан авч далдалдаг билээ.

Хэдийгээр, ам алдвал барьж болдоггүй, агт алдвал барьж болдог гэж ярьдаг ч нэгэнт гаргачихсан, бүртгэгдээгүй, өмчлөгч нь тодорхой бус соёлын өвийг эргүүлж авч чадахгүй. Хэчнээн монголынх гээд нэмэргүй. Харин биет бус өвийг хулгайлах боломжгүй. Өөрсдөө л мартаж, өөрсдөө л устгахгүй бол сурсан юмыг сураар боогоод авлаа юу?

Мэдээж биет бус өвөө хамгаалах ёстой. ГэхдээЮНЕСКО-гийн соёлын биет бус өвийн конвенцийн жагсаалтыг түрүү барьж, ажил хийсэн нэр зүүж, ард түмний амыг таглах, нэг нэгнээ унагах арга хэрэгсэл болсон улс төрийн арга мэхийгилчлэх цаг иржээ. Үнэндээ, ЮНЕСКО-гийн соёлын биет бус өвийн төлөөллийн жагсаалтад бүртгүүлэх харьцангуй амархан. Ард иргэдийн хэл амнаас айж, манайхан одоо бүр гаршчихаад байгаа. Харин бүртгүүлэх зөвхөн бахархал биш бас хариуцлага гэдгийг умартаж болохгүй. Бид соёлын өвөө устгах гээд байна гээд яаралтай хамгаалах шаардлагатай жагсаалтад хүртэл оруулдаг. Муу ч биш. Гол нь бүртгүүлээд, гэрчилгээ аваад боллоо гээд туйлшрах ёсгүй.Монголд “ганц хувь өв тээгч” алдаг оног барилга дээр ажиллаад л, хааяа нэг дарга, цэрэг нарын рекламд тоглож дээл өмссөж зураг авахуулахаас өөр ажилгүй л явна. Үнэхээр л соёлын биет бусыг хайрлаж хамгаалдаг юм бол биет бус өв тээгчдийнхээ л амьдрал ахуйг дээшлүүлээд эрдэмтэн судлаачдыг дэмжихэд илүү их анхаарах хэрэгтэй.“Мал сүрэг бол үндэсний баялаг мөн бөгөөд төрийн хамгаалалтад байна”гэсэн Үндсэн хуулийн заалтыг “Уламжлалт нүүдлийн малч ахуй үндэсний баялаг мөн бөгөөд төрийн хамгаалалтад байна” гэж шинэчилбэл мал сүргээ ч соёлын биет бус өвөө ч цогцоор нь хамгаална.

Харин Дэлхийн өвийн Конвенцийн жагсаалтад байгаль, соёлын нэг өвөө бүртгүүлэхэд л нэжгээд их хөрөнгө мөнгө зарах тул ихэвчлэн гадаадын мэргэжилтнүүд, санхүүжилтээр хийлгэж бүртгүүлсэн билээ. Ерөнхийлөгчийн зарилгаар Бурхан халдун уулыг 2015 онд бүртгүүлэхэд л улсын төсвөөс анх удаа санхүүжүүлсэн. Манайд номинаци бичих боловсон хүчин бараг үгүй. Ганц хоёр үндэсний эрдэмтдийн нуруунд үүрүүлчихээд явж байна. 2011 онд бүртгүүлсэн Алтай нурууны хадны зургын цогцолборт газрын хамгаалалтын захиргааг хоёр яам нь хоорондоо булаацалдсаар өдий хүртэл байгуулаагүй байна. Орон нутгийн иргэд нь Дэлхий өвд бүртгүүлсэн хадны зургаа ч мэддэггүй. Осолгүй улсын тусгай хамгаалалтай газрын нутаг дээр хэсэг нь байдагтаа л гайгүй байна. Манайх 5-хан харин  урд хөрш 52 Дэлхийн өвтэй билээ.

Дэлхийн өвийн Конвенц бол байгаль, соёлын үл хөдлөх өвийг хамгаалдаг. Бид л өөрсдөө ухаж төнхөж, устгахгүй бол хулгайд алдах боломжгүй. Харин гэмт хэрэгт жинхэнэ өртдөг өвийг хамгаалдаг Соёлын үнэт зүйлийн хууль бус экспорт, импорт, өмчлөх эрхийн шилжилтийг урьдчилан сэргийлэх болон хориглох арга хэмжээний тухай ЮНЕСКО-гийн 1970 оны Конвенцгэж бий. 1991 онд нэгдэн орсон. Конвенцид хүлээсэн үүргээ биелүүлж, хууль бус малтлагыг зогсоох, эртний эдлэлийн худалдааг хянах, ард иргэддээ ухуулан сурталчлах зэрэгсоёлын өвөө хамгаалах урьдчилан сэргийлэх наад захын арга хэмжээнүүдийг хэрэгжүүлдэггүй. Анх Ардын Их Хуралд танилцуулсан гуравхан хуудас илтгэлээс өөр үндэсний мэргэжилтнүүдийн хийсэн судалгаа байхгүй. Бүдүүн баараг, алдаг оног холбогдох хуульд тусгасан тул манайхан бараг ашиглаж чаддаггүй конвенц билээ.

Учир нь, ЮНЕСКО-гийн Жагсаалт эсвэл Дэлхийн өвд бүртгэх тогтолцоо уг конвенцид байхгүй тул улстөрчид болон ард иргэдийн анхааралд төдийлөн өртдөггүй. Манайхаас гарал үүсэлтэй өвийг гадаадад дуудлага худалдаагаар худалдагдахад л тогонд цохиулсан аятай анзаарч, үүрээ эвдлүүлсэн шоргоолж шиг бужигнахаас цаашгүй. Харамсалтай нь, соёлын өвийн хууль бус худалдаатай жинхэнээсээ тэмцэж Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал болон төрөөс баримтлах бодлогыг бодитоор хэрэгжүүлсэнЗасгийн газар гарч ирсэнгүй.

Батаарын хулгай ил болоход 2013 ондСоёлын үнэт зүйлийг уугуул улсад нь буцаах эсвэл хууль бусаар завшсан тохиолдолд эгүүлэн олгохыг дэмжих ЮНЕСКО-гийн Засгийн газар хоорондын хороонд манай улс хоёр дахь удаагаа сонгогдсон ч огт ашиглаж, ажиллаж ч чадалгүй хугацаагаа дуусгаж байна. Үүнээс гадна, Соёлын өвийг хамгаалах тухай хуульд хулгай, хууль бус экспортыг ч ялгадаггүй, эргүүлж авчрах зохицуулалт ч дутмаг, хувийн өмчийн соёлын өвийн эрх зүйн хамгаалалт муу гэх мэтчилэн олон асуудал бий. “Асуудлыг унтуулах” сонирхол ч бий. Мэдэхгүйдээ дайсагнах хүмүүс ч бий. Гэвч хэчнээн“унтуулаад”, “дайсагнаад” ч соёлын өвийн хууль бус малтлага, зувчуулгыг зогсоож, дарж чадахгүйгээс хойш эрт орой хэзээ нэгэн цагт соёлын өвөө хамгаалах төрийн үүрэг дахин дахин сөхөгдөх нь тодорхой болохоор, наад зах нь, урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээнүүдийг авч үндэсний мэргэжилтнүүдийн судалгааг дэмжмээр байна.

[1]   Төрийн өмчлөлд байгаа түүх, соёлын хосгүй үнэт дурсгалт олдворуудыг үзэсгэлэн гаргах, судалж шинжлэх, сэргээн засварлах зорилгоор хадгалалт, хамгаалалтын найдвартай нөхцлийг бүрдүүлсний үндсэн дээр Засгийн газрын тогтоосон хугацаа, зөвшөөрөлгүйгээр улсын хилээр нэвтрүүлнэ. Түүх, Соёлын олдворыг үзэсгэлэнд тавьж, сурталчилах, судалгаа шинжилгээнд ашиглуулах, түүнээс орох орлогыг төвлөрүүлэх, хуваарилах, зарцуулах  журам,Санхүү, эдийн засгийн сайд,Боловсрол, соёл,шинжлэх ухааны сайдын 2002 оны тушаалын хавсралт, http://www.legalinfo.mn/annex/details/4010?lawid=7840

Соёлын өвийг эргүүлэн авчрах олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн механизмыг тогтоосон Хулгайлсан эсвэл хууль бусаар экспортолсон соёлын эд зүйлсийн тухай ЮНИДРУА-гийн 1995 оны Конвенцийг нэн даруй судлах шаардлага байна. Эс тэгвээс нэгдүгээр ангийн хүүхэд ч гарал үүслийг нь баталж чадах, зөвхөн Монголоос олддог палеонтологийн олдворуудыг АНУ сайн санаагаар буцаан өгснийг өөрсдийн эр бяраар авчирсан мэт сэтгэж, галуу дуурайж хэрээ хөлөө хөлдөөх гэгчээр саранд хуцсан саваагүй нохой шиг, дэлхийн нэр хүндтэй дуудлага худалдааны газрын худалдааг зогсоох гээд дааж давахгүй өр ширэнд унах шахсан онигоонд дахин дахин орсоор байх болно. Хэзээ, хаанааас олдсныг амархан тогтоож чадах палеонтологийн олдворуудыг бид буцааж авчирсан болохоос археологи, угсаатны зүй, эсвэл шашны ач холбогдолтой нэг ч соёлын өвийг буцааж авч чадаагүй.

Мөн холбогдох хууль тогтоомжуудаа дахин нягтлан үзэхгүй бол “Төрийн өмчлөлд байгаа түүх, соёлын хосгүй үнэт дурсгалт олдворуудыг…Засгийн газрын тогтоосон хугацаа, зөвшөөрөлгүйгээр улсын хилээр нэвтрүүлнэ”[1] гэж 2002 онд баталсан түүх, соёлын олдворыг үзэсгэлэнд гаргах журам одоо хүртэл ХЗДХЯ-ны нэгдсэн эрхзүйн мэдээллийн нэгдсэн систем болох legalinfo дээр торойж байна. Cанаатай эсвэл санамсаргүй хийснийг хэн мэдлээ. Ер нь нэг иймэрхүү хайнга хандаж соёлын хөдлөх өвийг золиослож байна даа…

Б.СҮРЭН